وَ نَعُوذُ بِک مِنَ الْحَسْرَةِ الْعُظْمَی

«وَ نَعُوذُ بِک مِنَ الْحَسْرَةِ الْعُظْمَی
 
موضوع : حسرت عظمی درآیات و روایات
ادامه شرح دعای هشتم صحیفه سجادیه
حسرت عظمی، از مصادیق روشن این آیه‌ است: «نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ؛آتش افروخته خدا[يى] است» که از بزرگ‌ترین عذاب‌های دنیوی و اخروی است. این حسرت، آتشی سوزناک است که از قلب انسان طلوع می‌کند.

انواع حسرت
من اختراعی ذوقی و البته بر اساس مبنا کرده‌ام و آن اینکه وقتی گفته می‌شود حسرت عظمی، معلوم می‌شود حسرت صغری و وسطی هم داریم. اگر این را حسرت بزرگ‌تر حساب کنیم، حسرت کوچک‌تر و حسرت متوسط نیز داریم.

۱. حسرت صغری
حسرت کوچک‌تر، آن است که انسان در دنیا به آن مبتلا می‌شود و انسان را از درون می‌سوزاند. نمونه‌های آن زیاد است و عمدتاً ناظر به از دست رفتن فرصت‌هایی است که قابل برگشت نیست؛ نظیر حسرت یک پیر برای دوران جوانی‌اش. اگر انسان از جوانی‌اش بهره نبرده باشد، حسرتی سوزناک دارد و هیچ‌کاری هم نمی‌توان بکند. ضرب‌المثل عربی زیبایی در این باره وجود دارد که می‌گوید: «یا لیت لنا الشباب یعود فاخبره بما فعل المشیب؛ ای کاش جوانی برمی‌گشت تا من به او می‌گفتم پیری با ما چه می‌کند». حسرت‌های دنیایی، حسرت‌های کوچک‌تر هستند؛ چراکه مقدار عمق فاجعه معلوم نشده است و امید کوچکی برای جبران وجود دارد.

اگر کسی اهل باشد، این حسرت‌ها بعضاً جنبه‌ی سازندگی دارد و می‌تواند مراقب باشد تا سایر فرصت‌های او از دست نرود. گاهی انسان فرصت‌هایی دارد که از دست می‌رود؛ نظیر فرصت مجاورت با حرم امام رضا (علیه السلام) یا موقعیت بهره‌مندی از مال حلال یا شغل خوب. از دست دادن این فرصت‌ها حسرتی به بار می‌آورد که انسان را می‌سوزاند. تحصیل علم هم از فرصت‌های محدود است که ذیل فرصت جوانی تعریف می‌شود و اگر از دست برود، موجب حسرت می‌شود.
به نظر من از جمله حسرت‌های سوزنده، حسرت از دست دادن کانون‌هایی است که ما را به فیض ابد متصل می‌سازد؛ مثلاً انسان پدر یا مادر خود را از دست دهد. من همیشه یاد این روایت هستم که شخصی داشت جان می‌داد و شرایط سختی داشت. پیامبر اکرم (ص) بالای سر او آمدند و گویا برایش دعا کردند. زمانی که خواستد تشریف ببردند، فرمودند: مادرش زنده است؟! گفتند: مادر او از دنیا رفته است. حضرت فرمودند: کاش مادرش زنده بود؛ یعنی آن کاری که مادرش می‌توانست برای او انجام دهد، منِ پیامبر نمی‌توانم انجام دهم! مادر، حلقه‌ی اتصال شما به فیض ابد است و چیز بسیار عجیبی است. پدر هم همین‌طور است. یک وقت انسان چشم باز می‌کند و می‌بینید پدرش نیست و فرصت خدمتی که در زمان حیات پدر و مادر می‌تواند انجام دهد که فرمان خاص پروردگار متعال است، از دست رفته است. اگرچه امکان جبران دارد، اما این کجا و آن کجا؟!

حسرت‌های مؤمنان در دنیا سوزنده است و جنس حسرت‌های آنها همین مواردی است که گفتم. البته این حسرت‌ها سازندگی‌هایی هم دارد و امید است که خدای تبارک و تعالی برای آنان فرصت جبران بگذارد؛ لذا امیر المومنین (علیه السلام) فرمودند: قدر نَفَس را بدانید.

روایت نبوی «اغْتَنِمْ خَمْسًا قَبْلَ خَمْسٍ» را نیز همواره به خاطر داشته باشید که زندگی را قبل از مرگ، جوانی را قبل از پیری، سلامتی را قبل از بیماری و فراغت را قبل از اشتغال غنیمت بدانید.

یک‌سری حسرت‌ها هم برای کافران و خارجان از ایمان است که سوزنده است، اما سازندگی ندارد. حسرت‌های کفار عمدتاً برای چه اموری است؟! یکی از موارد، حسرت از ضربه‌ای است که می‌خواسته‌اند به مؤمنان بزنند، اما نتوانسته‌اند. مثلاً طی این سال‌ها آمریکا به صورت مداوم حسرت می‌خورد؛ زیرا هر چه سرمایه‌گذاری علیه ایران کرده، به ضرر خودشان تمام شده است. کفار در همین دنیا با این حسرت‌ها عذاب می‌شوند و به اندوه مبتلا.

۲. حسرت وسطی

حسرت وسطی، حسرت هنگام و پس از مرگ است که عمدتاً مربوط به برزخ است و آیات و روایات فراوانی درباره‌ی آن وارد شده است. انسان وقتی می‌میرد، برای او تا حدودی از حقایقی پرده‌برداری می‌شود. به همان اندازه که پرده‌ها برداشته می‌شود، حسرت‌هایی ایجاد می‌شود. قرآن کریم از برخی از آن حسرت‌ها پرده‌برداری کرده است.

یکی از این موارد، این آیه‌ی مبارکه‌ است: «قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا؛[۴] می‌گوید: پروردگارا مرا بازگردانيد شايد کار نيکى انجام دهم». اینجا است که می‌فهمد لحظه‌لحظه‌ی دنیا چقدر قیمتی بوده است. جواب این است: «کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا؛ نه چنين است. اين سخنى است که او گوينده آن است». این جواب حسرتی ممتد تا روز قیامت ایجاد می‌کند.

یک مورد دیگر از این آیات، در سوره‌ی مبارکه‌ی منافقون است که بیان می‌کند: «لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ؛چرا تا مدتى بيشتر [اجل] مرا به تأخير نينداختى تا صدقه دهم و از نيکوکاران باشم». پاسخ این اشخاص نیز منفی است.

۳. حسرت عظمی

حسرت عظمی، حسرت قیامت است که اصلاً قابل توصیف و توضیح نیست. « نار الله الموقده » متعلق به جایی است که پرده‌برداری نهایی اتفاق می‌افتد. آنجا، هم کفار و هم مؤمنان حسرت دارند که البته حسرت‌های آنها با هم تفاوت دارد. اما آیا حسرت مؤمنان ممتد است؟ پاسخ منفی است. پرده‌هایی جلویشان قرار می‌گیرد تا بهشت آنها خراب نشود؛ چراکه بهشتِ با حسرت، که دیگر بهشت نیست. بهشت جایی است که هیچ‌نوع حزن، اندوه و نگرانی در آن وجود نداشته باشد. در بهشت در برابر مؤمنان پرده‌هایی قرار می‌گیرد تا صاحبان مقامات بالاتر را نبینند یا در آنان تصرفی می‌شود که دیدن مقامات بالاتر در آنها ایجاد حسرت نمی‌کند.

بهشت محیطی شیرین، گوارا و خنک برای ساکنانش است و این حسرت با بهشت نمی‌سازد. روایاتی که بیان می‌دارد بهشتیان حسرت می‌خورند، یا مربوط به قبل از ورود به بهشت است یا حکایت از این است که تصرفی در شخص شده و در او حسرت ایجاد نمی‌شود.

بهشتیان انواری می‌بینند که شهدا هستند که مانند ستاره می‌درخشند. لابد در شخص تصرف می‌شود تا او حسرت نخورد و از دیدن دوست یا برادرش در آن مراتب، حس خوبی داشته باشد. باید این‌گونه قضیه را درست کنیم؛ وگرنه بهشت دیگر بهشت نمی‌شود و حسرت از علائم جهنم و جهنمی‌ها است.

در قیامت، هر کس در مقام خودش مستقر می‌شود، اما قبل از استقرار، پرده‌برداری‌ها و حساب‌کشی‌ها و محاکمه‌ها است. حسرت عظمی برای همان‌جا است.

خدا به پیامبر فرمود: « و انذرهم یوم الحسره » یکی از اسامی قیامت، روز حسرت است. همه‌ی پرده‌ها کنار زده می‌شود و همه‌چیز دیده می‌شود و آن زمان، زمان حسرت عظمی است. حسرتِ دنیایی قابل مقایسه با حسرت آخرت نیست.

یک نمونه‌ی دیگر از آیات قرآن درباره‌ی آن حسرت بزرگ، این آیه است: « وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ؛ و آنان را از روز حسرت بيم ده؛ آنگاه که داورى انجام گيرد و حال آنکه آنها [اکنون] در غفلتند و سر ايمان آوردن ندارند».

در سوره‌ی مبارکه‌ی حاقّه نیز می‌خوانیم: «وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ کِتَابِيَهْ؛و اما کسى که کارنامه‏‌اش به دست چپش داده شود، گويد: اى کاش کتابم را دريافت نکرده بودم». این «ای کاش» همان حسرت بزرگ است.

اگر کسی قیامتی زندگی کند، فرصت‌شناس، ظرفیت‌شناس و موقعیت‌شناس خواهد بود و دیگر حسرت نخواهد خورد. چنین کسی اهل ایمان، عمل صالح و جهاد خواهد بود و هیچ فرصتی را از دست نخواهد داد.

بر اساس روایت بسیار عجیبی، وقتی در قیامت پرده‌ها را کنار می‌زنند، کل عمر انسان در سه بخش برایش تقسیم می‌شود. یک بخش، وقت‌هایی است که در آن مرتکب معصیت شده و در صندوق‌هایی است که جهنمی‌ها از تعفّن آن عذاب می‌شوند. قسمت دیگر، نوری است که مربوط به زمان عبادت و عمل صالح است که باعث تنعّم بهشتی‌ها می‌گردد. بخش دیگر نیز صندوق‌های خالی است که فرصت‌های ازدست‌رفته است که تولید حسرت می‌کند؛ نظیر فرصت‌هایی که به بطالت می‌گذرد و نه ذکری، نه فکری، نه عملی، نه جهادی، نه اقدامی، هیچ کار مثبتی در آن صورت نگرفته است. من و شما الان این حسرت را نمی‌فهمیم و درکی از آن نداریم. ساعت‌های تاریک، تولید ندامت می‌کند و ساعت‌های خالی، تولید حسرت. ساعت‌های پرنور هم که بشارت است.

زمانی خواهد آمد که برای ثانیه و کسری از ثانیه حسرت خواهیم خورد.

قرآن کریم، اعمال کفار را به سراب تشبیه می‌کند؛ به همین جهت هیچ‌وقت مؤمن در دنیا بر اعمال کفار حسرت نمی‌خورد: «وَالَّذِينَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا؛ و کسانى که کفر ورزيدند، کارهايشان چون سرابى در زمينى هموار است که تشنه آن را آبى مى‌‏پندارد تا چون بدان رسد آن را چيزى نيابد».

یکی دیگر از آیات حسرت بزرگ این آیه است که می‌فرماید: «قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِگويند: اگر شنيده [و پذيرفته] بوديم يا تعقل کرده بوديم، در [ميان] دوزخيان نبوديم».

آیه دیگر آنجا است که شخص قرین شیاطین می‌شود و دو دست خود را گاز می‌زند: «وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا؛ و روزى است که ستمکار دست‌هاى خود را مى‏گزد [و] مى‌گويد: اى کاش با پيامبر راهى برمى‏گرفتم. اى واى! کاش فلانى را دوست [خود] نگرفته بودم». زیرا ما را مبتلا به ساعت‌های خالی و تاریک کرد.

در برزخ هم ممکن است این اتفاق برای انسان بیفتد و قرین افراد گمراه شود. یکی از اساتید ما می‌فرمودند: طی یک کشف، یکی از اساتیدم را در برزخ دیده بودم. استاد در حجره‌ای بود و مسئله‌ی شاگرد خود را حل می‌کردند؛ منتها مقارن با وضعیت پلید و مشمئزکننده‌ای بود. به من گفت: یادت است در درس می‌گفتم: این را ما گفتیم و ما به این رسیدیم و هیچ‌کس دیگر نرسید. وضعیت امروز من به خاطر تکبر آن روزها بود.


حسرت عظمی در روایات

۱. امیر المؤمنین (علیه السلام) در روایتی تکان‌دهنده فرمودند: «إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ کَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ وَ دَخَلَ الْأَوَّلُ بِهِ النَّارَ»؛از اعظم حسرت‌ها در قیامت، حسرت کسی است که مالی نامشروع به دست آورده و آن را برای دیگری به ارث گذاشته است. شخص بعدی آن مال را در راه خدای متعال خرج می‌کند و فردا اولی به جهنم می‌رود و دومی به بهشت. این حسرت بسیار بزرگی است. نظیر آنکه انسان مال خمس‌نداده را برای ورثه بگذارد و آنها از این مسئله بی‌خبرند و آن مال را در راه خیر خرج می‌کنند.

۲. روایت بعدی در مورد زیارت سیدالشهدا (علیه السلام) است. امام صادق (علیه السلام) خطاب به معاویه بن وهب ‌فرمودند: «يَا مُعَاوِيَةُ! وَ مَنْ يَدْعُو لِزُوَّارِهِ فِي السَّمَاءِ أَکْثَرُ مِمَّنْ يَدْعُو لَهُمْ فِي‏‏ الْأَرْضِ»؛ کسانی که در آسمان برای زائر امام حسین (علیه السلام) دعا می‌کنند، خیلی بیشتر از کسانی هستند که در زمین برای آنان دعا می‌کنند. بعد حضرت ‌فرمودند: «لَا تَدَعْهُ لِخَوْفٍ مِنْ أَحَدٍ»؛ آن زمان شرایط خطرناک بوده و الان قابل مقایسه با آن زمان نیست. حضرت فرمودند: نکند به خاطر این خوف، زیارت را رها کنی؛ چراکه در این صورت: «فَمَنْ تَرَکَهُ لِخَوْفٍ رَأَى مِنَ الْحَسْرَةِ مَا يَتَمَنَّى أَنَّ قَبْرَهُ کَانَ بِيَدِهِ»؛کسی که این زیارت را ترک کند، به حسرت کسی مبتلا خواهد شد که آرزو می‌کند قبرش به دست خودش باشد. « ان قبره بیده » یک اصطلاح است. ان‌شاءالله هیچ مؤمنی بدون زیارت سیدالشهدا (علیه السلام) نمیرد و آنها که برایشان روزی شده، مکرر روزی شود؛ مخصوصاً زیارت اربعین.

۳. پیامبر عظیم‌الشأن (ص) خطاب به معاذ بن جبل فرمودند: «إن أرَدتُم عَيشَ السُّعَداءِ و مَوتَ الشُّهَداءِ و النَّجاةَ يَومَ الحَسرَةِ و الظِّلَّ يَومَ الحَرورِ و الهُدى يَومَ الضَّلالَةِ فَادرُسُوا القرآنَ؛ فإنّهُ کلامُ الرَّحمنِ و حِرزٌ مِن الشَّيطانِ و رُجحانٌ في الميزانِ؛اگر زندگى نيکبختان و مُردن شهيدان و نجات در روز حسرت و داشتن سايه در روز سوزان و هدايت در روز گمراهى را مى‌خواهيد، قرآن را ياد بگيريد؛ زيرا قرآن، سخن خداوند مهربان و مايه حفظ از شيطان و سنگينى ترازو[ى اعمال] است».

کسانی که در دانشگاه‌ها و حوزه‌های ما دروس غیرمفید می‌خوانند، چه حسرت‌ها خواهند خورد. از قرآن با وجود اینکه در دسترس بوده، درس نگرفته‌اند. درس‌های مفید همگی ذیل قرآن تعریف می‌شود. چند درصد درس‌هایی که بچه‌های ما در مدارس و دبیرستان می‌خوانند، مفید است؟ حتی از ده آیه‌ی قرآن درس نمی‌گیرند. حداقل یک شاگرد کلاس دوازده باید پانصد آیه‌ی قرآن را درس گرفته باشد و بتواند در زندگی به آن تکیه کند.

اگر کسی طلبه بود و درس قرآن نگرفت، حسرت او اعظم است. از حسرت‌های بزرگ قیامت، حسرت علما است که علم خود را تحویل بقیه داده‌ و آنها عمل کرده و سعادتمند شده، اما خودشان جا مانده‌اند.